Tủa Chùa là huyện miền núi vùng cao nằm ở phía Đông Bắc tỉnh Điện Biên, là 1 trong những huyện nghèo của cả nước, có điều kiện kinh tế xã hội còn nhiều khó khăn. Diện tích tự nhiên 68.414,88 ha, dân số năm 2020 là 61.017 người, với 7 dân tộc, trong đó dân tộc thiểu số chiếm trên 95%. Nơi đây vẫn còn duy trì nhiều tập tục cổ xưa mang đậm nét truyền thống văn hoá dân tộc. Tuy nhiên có một số tập tục không còn phù hợp với đường lối, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước nữa. Thông qua công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp, Viện Kiểm sát Nhân dân huyện Tủa Chùa nhận thấy một số “tục làm lý” do tự hoà giải ở cơ sở có tiềm ẩn nhiều nguy cơ vi phạm pháp luật, cụ thể như sau:

Rất phổ biến việc tự thoả thuận, hoà giải trong các trường hợp vi phạm pháp luật mà theo quy định phải bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc bị xử lý vi phạm hành chính

“Lý thôn” hoặc “lệ làng” là một biện pháp truyền thống để giải quyết các mâu thuẫn, tranh chấp trong đời sống xã hội Việt Nam, nhất là ở các khu vực vùng cao, nông thôn. Thông qua các hoà giải tự phát ở cơ sở, các bên tranh chấp tự nguyện giải quyết với nhau nhằm tiết kiệm thời gian, giảm bớt chi phí và góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển. Tuy nhiên, trong một số trường hợp hoà giải theo lý thôn hoặc lệ làng có thể dẫn đến việc vi phạm pháp luật và thậm chí gây ra hành vi cưỡng đoạt tài sản, cố ý gây thương tích hoặc bắt, giữ, giam người trái pháp luật. Hiện nay trên địa bàn huyện Tủa Chùa, phổ biến nhất là các thoả thuận ngầm giữa cá nhân, gia đình, dòng họ về các vụ việc như quan hệ tình dục với người chưa đủ 16 tuổi (hành vi bị truy cứu trách nhiệm hình sự về các tội hiếp dâm, giao cấu hoặc thực hiện hành vi quan hệ tình dục khác với người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi theo quy định tại các Điều từ 141 đến 145 của Bộ luật hình sự) hoặc các vụ việc ngoại tình, vi phạm nguyên tắc hôn nhân “một vợ một chồng”, vi phạm nghĩa vụ của vợ, chồng (hành vi bị xử lý theo quy định tại Điều 59 Nghị định 82/2020/NĐ-CP ngày 15 tháng 7 năm 2020 của Chính Phủ quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình).

Mặc dù Pháp luật Việt Nam thừa nhận quyền được tự thoả thuận, hoà giải của cá nhân là một trong những nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự. Theo đó, Cá nhân có quyền xác lập, thực hiện, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của mình trên cơ sở tự do, tự nguyện cam kết, thỏa thuận. Tuy nhiên mọi cam kết, thỏa thuận không được vi phạm điều cấm của luật và không trái đạo đức xã hội. Người dân tự thoả thuận trong các trường hợp nêu trên là vi phạm quy định của pháp luật, kéo theo các hệ luỵ, nguy cơ vi phạm pháp luật hình sự khác như thoả thuận có “phạt tiền” để bồi thường thiệt hại nhưng có đầy đủ yếu tố cấu thành của các tội phạm về cưỡng đoạt tài sản; cố ý gây thương tích, xúc phạm danh dự nhân phẩm, bắt, trói, giữ người trái pháp luật…

“Lý thôn” và “lệ làng” thường dựa trên những quy tắc xã hội không được viết thành luật, nhưng chúng vẫn có ảnh hưởng mạnh mẽ đối với cộng đồng và quyết định xử lý xung đột. Trong một số trường hợp, việc quyết định xung đột dựa trên các nguyên tắc này có thể dẫn đến sự thiếu minh bạch và công bằng, và có thể bị lạm dụng.

Có một số lý do mà hoà giải dựa trên lý thôn hoặc lệ làng có thể dẫn đến việc vi phạm pháp luật, xâm hại sức khoẻ, danh dự và nhân phẩm của người khác:

Một là thiếu hiểu biết về pháp luật: Đây có thể là một nguyên nhân quan trọng dẫn đến việc hoà giải dựa trên lý thôn hoặc lệ làng gây ra việc vi phạm pháp luật và xâm hại quyền và lợi ích hợp pháp của người khác. Các bên tham gia hoà giải ở cơ sở có thể không biết rõ về quyền và trách nhiệm pháp lý của họ, dẫn đến việc tuỳ tiện xâm hại quyền, lợi ích của người khác, không biết đòi hỏi quyền lợi hợp pháp trong quá trình hoà giải, hoặc ngược lại, có thể đồng ý với các điều khoản vi phạm pháp luật mà họ không nhận biết được.

Hai là thiếu tính minh bạch: Quy trình hoà giải dựa trên lý thôn thường không được thực hiện công khai và không có tài liệu ghi chép. Các vụ việc cần hoà giải cũng có nhiều yếu tố nhạy cảm, liên quan đến thuần phong mỹ tục mà các bên tham gia đều muốn giữ bí mật. Điều này có thể tạo cơ hội cho những người có quyền lợi mạnh hơn trong cộng đồng để lợi dụng tình huống, xâm hại đến quyền và lợi ích hợp pháp của người khác.

Ba là sự thiếu công bằng: Một số trường hợp hoà giải dựa trên lý thôn hoặc lệ làng có thể không đảm bảo công bằng cho tất cả các bên tham gia. Những người yếu đuối hoặc thiểu số có thể bị áp đặt những quyết định không công bằng và không bảo vệ quyền lợi của họ, nhất là các trường hợp bên đứng ra chủ trì hoà giải là trưởng dòng họ, người có uy tín đứng về một bên.

Bốn là việc thực thi Luật hoà giải ở cơ sở ở địa phương còn chưa hiệu quả. Trong những năm qua, Đảng và Nhà nước ta luôn coi trọng công tác hòa giải, coi đây là một trong những yếu tố bảo đảm cho phát triển kinh tế, ổn định tình hình xã hội. Tuy nhiên do điều kiện kinh tế, xã hội của huyện Tủa Chùa còn nhiều khó khăn nên việc đầu tư kinh phí, cơ sở vật chất cho công tác này còn hạn chế; đội ngũ hòa giải viên còn thiếu phương pháp, kỹ năng và kiến thức pháp luật chuyên sâu về hòa giải; quy trình về công tác hòa giải ở cơ sở đôi khi bị xem nhẹ, chưa thực hiện đầy đủ.

Năm là áp lực xã hội: Dư luận xã hội có thể tạo ra áp lực lớn buộc phải tuân thủ các lý thôn hoặc lệ làng, dẫn đến việc miễn cưỡng áp đặt các quyết định không hợp pháp đối với một bên tham gia hoà giải.

Để giải quyết vấn đề này, chính quyền địa phương và các cơ quan, đoàn thể cần tích cực hơn nữa để tạo ra môi trường pháp lý và quy định rõ ràng về quy trình hoà giải, đồng thời thúc đẩy giáo dục và tạo ý thức trong cộng đồng về quyền và trách nhiệm pháp lý của mọi người. Điều này giúp đảm bảo rằng quy trình hoà giải là minh bạch, công bằng và không dẫn đến việc vi phạm pháp luật, xâm hại đến quyền và lợi ích hợp pháp của công dân được pháp luật bảo vệ.

Với vai trò là cơ quan thực thi pháp luật tại địa phương, Viện Kiểm sát Nhân dân huyện Tủa Chùa cũng đã có những giải pháp góp phần tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức, hiểu biết pháp luật cho người dân địa phương, giải quyết triệt để các đơn thư, tố cáo về các tranh chấp, mâu thuẫn phát sinh từ hoà giải cộng đồng và kiêm quyết xử lý nghiêm minh các trường hợp vi phạm pháp luật hình sự như cưỡng đoạt tài sản, cố ý gây thương tích, bắt, giữ người trái pháp luật…, biến đó trở thành những bài học cảnh tỉnh cho nhân dân.

Viện Kiểm sát Nhân dân huyện Tủa Chùa tham gia tuyên truyền pháp luật trên địa bàn huyện

Từ những phân tích, đánh giá ở trên, VKSND huyện Tủa Chùa đề xuất một số giải pháp nhằm thúc ngăn chặn tình trạng vi phạm pháp luật trong hoà giải ở cơ sở như sau:

Thứ nhất, tạo chương trình giáo dục về pháp luật cho cộng đồng: Một trong những giải pháp quan trọng là tạo các chương trình giáo dục về pháp luật và quyền pháp lý cho cộng đồng. Các chương trình này có thể bao gồm hướng dẫn về quyền và trách nhiệm pháp lý cơ bản trong hoà giải, quy trình thực hiện và các nguyên tắc cơ bản về công bằng và quyền con người.

Thứ hai, xây dựng mạng lưới hỗ trợ pháp luật: Tạo ra mạng lưới hỗ trợ pháp luật cho cộng đồng, trong đó có những người có kiến thức về pháp luật, có thể cung cấp hỗ trợ và tư vấn pháp lý cho những người tham gia hoà giải cơ sở. Điều này có thể giúp đảm bảo rằng quá trình hoà giải được thực hiện một cách hợp pháp và không vi phạm quyền lợi của bất kỳ ai.

Thứ ba, tạo sự minh bạch và ghi chép trong quá trình hoà giải: Quá trình hoà giải cần được ghi chép một cách minh bạch và đầy đủ. Các quyết định và thoả thuận cần được tạo bằng văn bản và được lưu trữ. Điều này giúp giám sát và đánh giá quá trình hoà giải, cũng như đảm bảo rằng nó tuân thủ pháp luật.

Thứ tư, thúc đẩy hợp tác giữa các cơ quan pháp luật và hoà giải cơ sở: Tạo ra sự hợp tác chặt chẽ giữa các cơ quan pháp luật và các tổ chức hoà giải cơ sở để đảm bảo rằng quá trình hoà giải không vi phạm pháp luật. Các cơ quan pháp luật có thể cung cấp hướng dẫn và hỗ trợ cho hoà giải cơ sở, đồng thời đảm bảo rằng các quyết định hoà giải tuân thủ pháp luật./.